امروزه
با پيشرفت صنعت و نياز روزافزون جامعه به توليدات و محصولات بيشتر، شرايط
كاري براي كارگران، دشوارتر از قبل شده است. بسياري از كارگران بهدليل
انجام كار يكنواخت و متمادي، با دردهايي مزمن نظير دردهاي: كمر، گردن، دست
و... روبهرو شدهاند. محققين براي كاهش اين مشكلات، تلاشهاي زيادي
كردهاند. علم ارگونومي، به هماهنگسازي شرايط كاري با بدن ميپردازد.
ارگونومي از دستگيره درها گرفته تا صندلي خودرو و سختافزار كامپيوتر را
بررسي و آزمايش كرده و همواره طرحهاي بهتري مطابق با شرايط بدني افراد
ارائه ميدهد. نشستن پشت فرمان يك خودروي دهه 70 و مقايسه آن با خودروي
امروزي، مفهوم ارگونومي را كاملاً روشن ميكند. امروزه، صندلي خودرو و
همچنين چيدمان دكمهها و وسايل را بهگونهاي طراحي ميكنند كه كمترين فشار
و خستگي ممكن را به راننده وارد آورند.
توصيهها و
مقايسه استانداردهاي ارگونومي درخصوص طراحي ايستگاههاي كاري و ابعاد محيط
كار، مستقيماً به دادههاي آنتروپومتري بستگي دارد. در هر حال، بايد
الگوهاي رفتاري كارگران و ديگر مشخصههاي مربوط به محيطهاي كاري را نيز
مدنظر داشت. اعداد پيشنهادي در اين خصوص، براي اندازهها و ابعاد مختلف
محيطهاي كاري، نه بهعنوان ملاكهاي طراحي بلكه بهعنوان ايدههايي مناسب
نزد طراحان و متخصصين ارگونومي بهكار رود. طراحي ارگونومي، براي انساني
متوسط با قد 175 سانتيمتر و كودكان تا 140 سانتيمتر صورت ميگيرد. با اين
حال، امكان تنظيمات ديگر نيز تا حد امكان پيشبيني ميشود.
شكل 1: طراحي صندلي، داشبورد و كليدها در خودروهاي جديد برمبناي ملاحظات كامل ارگونومي استوارند.
شكل 2: مشخصات ابعاد بدن و دستها در ملاحظات ارگونوميك
تعريف ايستگاه كار
ايستگاه
كار، فضايي است كه اپراتور حداقل 90 درصد از زمان كاري خود را در آن سپري
كرده و شامل تمامي ابزار، تجهيزات و وسايل موردنياز اپراتور در هنگام انجام
كار ميشود. ارگونومي ميتواند براي طيف بسيار وسيعي از كارها، مهم و مؤثر
باشد. برخي از كارهاي متفاوت در شكل 3 نشان داده شدهاند.
شكل 3: كارهاي مختلفي كه ملاحظات ارگونوميك تأثير زيادي بر آنها دارد
اهداف ارگونومي در طراحي
اصولاً هدف ارگونومي در طراحي، تحقق موارد زير است:
- كاهش خستگي و اشتباهات
- افزايش بهرهوري
- افزايش ايمني
- بهبود كيفيت كار
- كاهش ميزان خطر آسيبهاي CTD
اپراتوري
كه در اتاق كنترل كار ميكند، بايد بر تمامي كليدها، پانلها و نمايشگرها
تسلط كافي داشته باشد تا بتواند با كمترين اشتباه و خستگي، ساعتهاي متمادي
كار كند. طراحي چنين محيط بهظاهر سادهاي، به بررسيهاي ارگونوميك
فراواني نياز دارد. مثلاً، دكمههاي همخانواده در كنار هم باشند، دكمههاي
پر كاربرد، نزديكتر و كم كاربرد، دورتر قرار گيرند. بهعنوان مثال، دكمه
قرمز توقف كه كمترين كاربرد را دارد، بايد در دورترين فاصله گذاشته شود
(شكل 4). چيدمان نمايشگرها نيز بايد بهگونهاي باشد كه كمترين فشار و
خستگي به سر و گردن اپراتور وارد شود.
شكل 4: طراحي اتاق كنترل به ملاحظات ارگونومي زيادي نياز دارد
شكل 5: براي جلوگيري از خم شدن اپراتور، بهتر است از سطوح غلتكدار يا روغن كاري شده استفاده شود
منابع فشارهاي وضعيتي در طراحي فضاي كار
1 . قرارگيري بدن در حالتي پايدار، يكنواخت و استاتيك در حين انجام كار
2 . خم شدن سر و تنه بهسمت جلو در حين كار
3 . انجام كار در ارتفاع بالاتر از حد شانه
4 . داشتن وضعيتهاي چرخيده و نامتقارن در حين كار
5 . بهكارگيري يك عضو يا مفصل بهمدت طولاني در حد نهايي محدوده حركتي آن
6 . وجود صندليهاي غيرارگونوميك در ايستگاه كار
7
. در صورت نياز به اعمال نيروي زياد براي انجام كار، اندامها بايد در
شرايطي قرار گيرند كه حداكثر قدرت را داشته باشند. مثلاً، براي بلند كردن
بار از زمين، بايد از نيروي ماهيچههاي پا بهجاي كمر استفاده كرد (شكل 6).
8
. فشارهاي تماسي و وارد آمدن فشار بيش از حد به قسمتهاي حساس بافتها.
شكل 7، نيروهايي را نشان ميدهد كه بر اثر بلند كردن وزنه، به قسمتهاي
حساس وارد ميشوند.
9 . جابجايي تكراري اجسام سنگين يا حتي متوسط (شكل 8).
شكل 6: براي بلند كردن بار از زمين، بايد از نيروي ماهيچههاي پا بهجاي كمر استفاده شود
شكل 7: نيروهايي كه بر اثر بلند كردن وزنه، به قسمتهاي حساس بدن وارد ميشوند
شكل 8: بلند كردن اجسام حين كار، فشار زيادي به بدن وارد ميكند
اصول كلي ارگونومي در طراحي ايستگاه كار
1 . فضاي كاري، محدوديت حركتي براي كارگر ايجاد نكند.
2
. وسايل كمك مكانيكي يا وسايل و ابزار كار، در دسترس كارگر باشد. بويژه
استفاده از ابزار براي جابجايي اشياي سنگين. در شكل 9، ابزار مختلفي نشان
داده شده است كه به جابجايي اجسام سنگين كمك ميكنند. ابزار كمكي عبارتند
از انواع: بالابرها، سطوح غلتكدار، سطوح خودتنظيم، جرثقيلهاي سقفي،
جرثقيلهاي وكيوم، باركشهاي دستي، ميزهاي قابلتنظيم، ابزار آويخته داراي
فنر پيچشي و غيره.
3 . ارتفاع سطح كار قابل تنظيم باشد.
ارتفاع مناسب ميز باعث ميشود تا اجسام در راستاي كف دست اپراتور بوده و كمترين فشار وارد شود.
4 . سطح كار از نظر زاويه و جهت، قابل تنظيم باشد
5
. براي جابجايي اشياي سنگين نبايد آنها را دور از بدن نگه داشت، مثلاً،
جابجايي يك شئ 20 كيلوگرمي در 30 سانتيمتري از بدن، باعث حركت مركز ثقل
بدن ميشود و تعادل فيزيولوژي بدن را برهم ميزند.
در واقع ايستگاه كار بايد به گونهاي طراحي شود كه موارد ذيل را حذف كرده و يا كاهش دهد:
- اجتناب از خمش و وضعيتهاي غيرطبيعي. استفاده از ابزار، مانع خمش و وضعيتهاي غير طبيعي بدن در زمان بلند كردن اشياء سنگين ميشود.
- خم شدگي يا پيچيدگي در ناحيه مچ دست
- فعاليت در بالاي سطح شانهها
- كار عضلاني ساكن (استاتيك)
- كشيدگي بيش از حد دستان
- دور شدن آرنج از بدن (بالا آمدن آرنج)
6 . كارگر قادر به حفظ پوسچر مستقيم و رو به جلو در حين انجام كار باشد
7 . كارگران در طول نوبت كاري، قادر به تغيير وضعيت خود باشند
8 . دستان و انگشتان تا حد امكان در تماس با سطوح تيز و برنده نباشند
9 . در زمانهاي مقتضي، امكان استراحت دست وجود داشته باشد
10 . در زمانهاي مقتضي، امكان استراحت پا وجود داشته باشد
11 . كف ايستگاه كار، مسطح و فاقد موانع باشد
12 . تهيه زيرپايي مناسب براي كاركناني كه مجبور به ايستادن طولاني هستند
13 . صندليها يا چهارپايهها، كاملاً متناسب با وظيفه و قابل تنظيم باشند
14 . تمامي فعاليتهاي اجرايي، براحتي قبابل رويت از يك وضعيت باشند
 |
شكل 9: ايدههاي مختلف براي جابجايي اشياي سنگين
انواع ايستگاه كار
ايستگاههاي كاري را ميتوان به سه دسته ذيل تقسيم كرد:
1 . ايستادن (هيچ نوع صندلي براي استراحت نيست).
2 . نشسته (كار همواره بر روي صندلي ميباشد)
3 . توأم (به تناوب ايستاده و نشسته)
اولويت در طراحي ايستگاه كار
فعاليتهاي
مستمر در حالت ايستاده، بيشترين فشار و آسيب را به مفاصل و بدن وارد
ميسازند. فعاليتهاي مستمر در حالت نشسته نيز عوارض خاص خود را در پي
دارند و باعث وارد آمدن فشار بر بعضي از ديگر قسمتها ميشوند. لذا براي
طراحي ايستگاه، اولويتهاي سه نوع ايستگاه ياد شده عبارتند از:
1 . توأم (مناسبترين وضعيت از نقطه نظر فيزيولوژيكي و ارتوپدي)
2 . نشسته
3 . ايستاده
جدول تعيين نوع ايستگاه كار
هر نوع ايستگاه، كاركردي مخصوص به خود دارد. كاربرد هر نوع ايستگاه در جدول 1 نشان داده شده است.
جدول 1: نوع ايستگاههاي كاري و كاربردهاي آن